De lente is aangebroken, met grote stelligheid.
Heldere blauwe luchten. De hele dag zon. Bloemen in volle bloei. De natuur roept, maar wij blijven noodgedwongen binnen. Lege straten, lege pleinen, lege vliegvelden, we ervaren 'de grote leegte', zoals de New York Times het onlangs noemde. Het is allemaal zo vreemd: we glijden in een diepe crisis, maar als ik naar buiten kijk, ziet de wereld er heel gezond uit. Schoonheid en horror, de natuur biedt het allebei.
Het is moeilijk te midden van dit alles de juiste woorden te vinden, laat staan definiëren wat het voor de toekomst van onze menselijke beschaving betekent. Het is waarschijnlijk nog veel te vroeg er iets zinnigs over te zeggen.
Maar, hoe dan ook, het zij zo. Dus laat ik me concentreren op het eerste wat me te binnen schiet als ik aan de coronacrisis en onze huidige ecologische situatie denk. Eén woord: controle.We willen het allemaal onder controle hebben. Het virus, het weer, de temperatuur in ons huis, ons verstand en ons lichaam, onze toekomst. We willen zelfs de natuur beheersen, we willen haar temmen. Dat is het project van de Moderniteit: de natuur bestuderen, begrijpen en uiteindelijk beheersen (en daarmee ons lot).
Maar diep van binnen weten we dat 'het leven een weg' vindt, zoals de excentrieke chaostheoreticus Dr. Ian Malcolm (Jeff Goldblum) ons in Jurassic Park, de filmklassieker uit de jaren negentig, vertelt. En veel van de terugkoppelingseffecten en milieurisico’s die we nu ervaren, zoals klimaatverandering, oceaanverzuring, luchtvervuiling, radioactiviteit en de verspreiding van ziekteverwekkende virussen - zijn een gevolg van onze onophoudelijke vermarkting en ontginning van de natuur.
Is de coronapandemie toeval? Misschien wel. Maar het tegengestelde zou ook waar kunnen zijn. Ze werd al door veel mensen voorspeld. Met ontbossing, het verlies van habitats en biodiversiteit, de verstedelijking, industriële landbouw, consumptie en de kweek van wilde dieren, stellen we ons op steeds grotere schaal bloot aan nieuwe pathogene virussen. De wereldwijde trend van opduikende infectieziekten is sinds 1980 verdrievoudigd. De kans is groot dat er tussen deze dodelijke pandemie en de vorige een veel kortere stilte valt dan het tijdsbestek van honderd jaar sinds 1918.
‘De moderne samenleving is een risicosamenleving geworden. Mensen houden zich steeds meer bezig met het bespreken, voorkomen en beheersen van risico's die ze zelf hebben veroorzaakt’, schreef de Duitse socioloog Ulrich Beck in de jaren negentig van de vorige eeuw. Onbedoelde en onvoorziene neveneffecten van het moderne leven hebben een averechts effect op de moderne tijd zelf. En terwijl in het verleden experimenten werden uitgevoerd in een laboratorium, is nu de hele wereld een lab geworden. Sommigen noemen dit het 'Antropoceen': het tijdperk waarin de mens het systeem van de aarde fundamenteel heeft veranderd.
Ironisch genoeg domineert de menselijke soort een planeet die buiten haar macht ligt. En de paradoxale les van het Antropoceen is dat het 'tijdperk van de mens' ook het tijdperk is waarin de mens zijn existentiële kwetsbaarheid binnen het gecompliceerde wereldwijde ecosysteem (her)ontdekt.
We ervaren op het moment niet het zogenaamde 'einde van de natuur', maar juist het tegenovergestelde: de terugkeer ervan. Wat - heel even - in het menselijk bestaan een gecontroleerd verschijnsel leek dat zich op de achtergrond afspeelde, is nu weer helemaal terug aan het firmament, hybride en gewelddadig. Ja, we kunnen de natuur beheren, maar we kunnen haar niet beheersen. Dat verschil moeten we leren begrijpen.
Over Ruben Jacobs
"Ruben ziet kansen in tijden van crisis en grote tragiek"
Ruben Jacobs is schrijver en socioloog. In zijn laatste boek: ‘Artonauten: op expeditie in het Antropoceen’ schreef Jacobs hoe kunstenaars wetenschap en techniek inzetten om onze relatie met de aarde opnieuw te onderzoeken. Nu werkt hij aan een boek over een wereld voorbij groei.
Ruben ziet kansen in tijden van crisis en grote tragiek. Op filosofieplatform Brainwash laat hij zich horen over liefde, vertraging en kwetsbaarheid tijdens het ‘noodgedwongen slow down-experiment' dat het coronavirus heet. “Dit is en wordt een tijd van grote tragiek, van economisch, sociaal en fysiek lijden. Een die vooral ook zal laten zien hoe kwetsbaar en onduurzaam onze huidige economie en manier van leven is. Maar het is ook een kans. Een kans om deze tragiek, dit noodgedwongen slow down-experiment, aan te grijpen om dat te doen wat sowieso al moest gebeuren: onszelf bevrijden van een onhoudbare levensstijl.”